Franciszek LONGCHAMPS de BÉRIER:

Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego

seria wydawnicza - „Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej – Seria Humanistyczna”

Stan: NOWY

W Rzymie nie brakowało przypadków nadużywania uprawnień, a społeczeństwo zauważało je i starało się im przeciwdziałać. Dostrzegano ograniczenia w wykonywaniu własnego prawa, ale nie wypracowano teorii nadużycia prawa. Reakcje na przejawy nadużywania uprawnień wiązały się zasadniczo z pragmatycznie pojmowanym interesem publicznym oraz poczuciem sprawiedliwości. Doświadczenia rzymskie dowodzą, że kwestia nadużycia prawa będzie wciąż przypominać o konieczności uzgadniania prawa ze sprawiedliwością w każdym porządku normatywnym.

„Nadużycie prawa w świetle rzymskiego prawa prywatnego”. Wstęp - W języku ojczystym słowo „prawo” jest wyjątkowo wieloznaczne. Nawet użycie go w stwierdzeniach: „na prawo” lub „danej osobie przysługuje prawo do...” tylko w niewielkim stopniu pozwala zawęzić jego zakres i rozumienie. Zwraca się w nich bowiem uwagę na uprawnienia podmiotu, co każe uwzględnić jeszcze przynajmniej dwa aspekty. Z jednej strony oznacza, że obowiązujące regulacje pozwalają na konkretne zachowania, z drugiej wskazuje, które uprawnienia i w jakim zakresie zostały przyznane. Zgoda, że oba aspekty ściśle łączą się ze sobą, czemu towarzyszy wieloznaczność słowa „prawo”, które trafnie może być z równym powodzeniem stosowane dla każdego z nich. Trudno jest wszelako nie zadać pytania, jaka relacja zachodzi między udzieleniem uprawnienia a samym uprawnieniem o określonej treści. Problem skupia się wokół tego, w jakim stopniu wolno wykonywać to, na co udzielono pozwolenia. Już brzmienie pytania: „czy prawo podmiotu jest w danej dziedzinie nieograniczone?” nasuwa wątpliwości co do absolutnego charakteru wykonywanych uprawnień. Przecież korzystanie z każdego z nich musi znajdować swój kres. Dopuszczalne jest oczywiście twierdzenie przeciwne: jeśli nie sposób udowodnić, że przyznanemu prawu postawiono granice, trzeba uznać, iż nie podlega ono limitom. Zawsze pozostają jednak naturalne ograniczenia - choćby te, przy których dane uprawnienie ulega wyczerpaniu. Przeto pytanie o rozmiar tych ograniczeń stanowi w istocie powrót do postawionego problemu - tyle że od przeciwnej strony. Nasuwa natomiast podejrzenie, że kres danemu prawu wytyczają nie statyczne, z góry przewidziane granice wynikających zeń uprawnień, lecz dynamika dopuszczalnego korzystania z nich w konkretnym przypadku. Uprawnienie nie będzie przecież wykonywane w próżni. Zostanie poddane oddziaływaniu, a także ocenie ze strony innych uczestników obrotu prawnego. Każda refleksja nad nadużyciem prawa będzie więc próbą określenia granicy, którą przekraczając wychodzi się z obszaru korzystania ze swych uprawnień na teren nadużycia. Powstaje pytanie o prawne tego konsekwencje, które nie muszą się wyłącznie sprowadzać do odszkodowania za skutki nadużycia. Dostrzeżenie nadużycia prawa będzie też sugerować rozbieżność między wykonywaniem uprawnienia a powodem udzielania mu ochrony na płaszczyźnie normatywnej...