Wojciech P o l a k , O Kreml i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej
wobec Moskwy w latach 1607-1612, „Rocznik Towarzystwa Naukowego w Toruniu”
R. LXXXVII, zesz. 1, Toruń 1995, s. 370,
mapa.

Książka Wojciecha Polaka nie zmienia w radykalny sposób dotychczasowych ustaleń historyków,
ale wnosi wiele nowych faktów i spostrzeżeń do stosunków polsko-rosyjskich w latach 1607-1612. Autor przedstawił dokładnie motywy postępowania króla a także zweryfikował negatywny wizerunek króla nakreślony w wielu dotychczasowych pracach na ten temat. Wydaje się, że wysiłek badawczy Wojciecha Polaka wzbogacił w sposób istotny polską historiografię.

Na temat stosunków polsko-moskiewskich w latach 1607-1612 istnieje już dość obszerna
literatura. Można się zatem zastanowić, czy celowe było podjęcie na nowo tego tematu. W odczuciu
autora omawianej tu książki, wcześniejsze publikacje nie były wolne od błędów i niesłusznych oskarżeń
pod adresem króla Zygmunta III Wazy, nie uwzględniały też wszystkich zachowanych do tej
pory źródeł (s. 6-7). Wojciech P o l a k podjął się sprostowania tych błędów i obiektywnego przedstawienia
motywów postępowania króla Zygmunta III. Autor wykorzystał bogaty materiał źródłowy
ze zbiorów archiwalnych polskich, rosyjskich i szwedzkich. Szczególnie cenne okazały się listy
Jakuba Zadzika do Wawrzyńca Gembickiego, znajdujące się w Riksarkivet w Sztokholmie oraz listy
Jana Hrydzicza, pisarza ruskiego w kancelarii litewskiej, a od roku 1611 sekretarza królewskiego,
pisane głównie do kanclerza wielkiego litewskiego, Lwa Sapiehy, z kolekcji Skokloster Sämlingen.
Listy te nie były do tej pory w pełni wykorzystane przez historyków. Korespondencja Jana Hrydzicza
RECENZJE 557
zasługuje na szczególną uwagę między innymi z tego powodu, że jej autor uczestniczył bezpośrednio
w omawianych wydarzeniach. Ponadto jako pisarz w kancelarii litewskiej miał dostęp do różnych
materiałów państwowych, dotyczących polityki Rzeczypospolitej wobec Moskwy.
Autor przyjął jako początkową datę rozważań rok 1607. Wiąże się ona z osobą Dymitra II
Samozwańca i planami interwencji Rzeczypospolitej w osłabionym państwie moskiewskim w celu
odzyskania terenów utraconych przez Polskę w XVI wieku. Chociaż w roku 1607 Rzeczpospolita nie
podjęła decyzji o rozpoczęciu interwencji w Moskwie, to jednak magnaci polscy ją podjęli, a w
otoczeniu króla pojawiły się plany wykorzystania słabości państwa moskiewskiego w celu podporządkowania go sobie lub odzyskania Smoleńska i Smoleńszczyzny. Druga data— rok 1612 —
budzi pewne wątpliwości. O ile Kreml był w rękach Polaków do roku 1612, to sprawa odzyskania
i przyłączenia do Rzeczypospolitej Smoleńszczyzny nie została definitywnie rozstrzygnięta w tym roku. Wprawdzie Rzeczpospolita zdobyła tę ziemię, lecz nie zostało to potwierdzone traktatem politycznym z Moskwą. Nastąpiło to dopiero po wejściu w życie 3 stycznia 1619 postanowień rozejmu dywilińskiego. Czy można więc było ograniczyć zakres chronologiczny pracy tylko do roku
1612? Autor napisał na s. 11, że data ta oznaczała „kres, teoretycznego przynajmniej, uznawania
królewicza Władysława za cara w Państwie Moskiewskim”. Uzasadnienie to jest całkowicie słuszne, ponieważ wraz z wyborem przez sobór ziemski Michała Romanowa na cara Rosji, królewicz Władysław stracił szanse na objęcie tronu moskiewskiego. Późniejsza wyprawa królewicza z lat 1617/1618 nie miała już praktycznego znaczenia.