Norbert Wójtowicz, Rozmowy o masonerii. Z Norbertem Wójtowiczem o masonerii w Polsce i na świecie rozmawia Natalia Dueholm, Krzeszowice 2005, ISBN 8360048215​

Pytanie o to, czym jest masoneria, jest pytaniem dosyć trudnym, gdyż nie ma w zasadzie jednej definicji wolnomularstwa. Można by wręcz powiedzieć, że istnieje tyle definicji, ile jest wypowiedzi na ten temat. Co więcej, definicje te zawsze były i są po dzień dzisiejszy dość skrajne.
W jednej z polskich broszur międzywojennych możemy wyczytać m.in.: ''Masoneria to najpotworniejszy związek! To szkoła intryg, zbrodni i fałszu! Jeżeli głosi hasła miłości, braterstwa - to w celu by snadniej naiwnych zdeprawować, ogłupić! Kto najbardziej zwalcza religię i moralność społeczną? - Masoni! - Kto jest sprawcą niemal wszystkich rewolucji, przewrotów? - Masoni! - raz jeszcze masoni, masoni!''. Z drugiej strony np. związany z wolnomularstwem Johann Gottlieb Fichte uważał, że: ''masoneria jest prawidłowym, społecznym rozwojem ludzkości, na szlachetnym kosmopolitycznym usposobieniu i moralności opartej''. Gdzie indziej czytamy ponadto, iż ''związek to światowo-obywatelski, w wyższych, czysto ludzkich celach podjęty; moralna wolność od występków, namiętności i przesądów, koniecznym jego warunkiem''.
Trudno w tym miejscu nie zauważyć dość wyraźnej sprzeczności między tymi dwoma postawami. Widzimy więc, że wbrew pozorom ustalenie jednoznacznej definicji nie jest zadaniem prostym, gdyż już od momentu powstania była to organizacja wzbudzająca wiele kontrowersji. Od samego początku miała ona wielu zwolenników, ale równocześnie wcale nie mniej przeciwników. Stąd też sprzeczne opinie w literaturze mimo wysiłku wielu autorów z reguły stanowią bądź apologię, bądź też oskarżenie organizacji. Wachlarz stosowanych dla niej określeń jest niezwykle szeroki i obejmuje w tym samym stopniu ''awangardę postępu'', co i ''pomiot szatana''. Jak utworzyć, w kontekście tych niejednokrotnie całkiem skrajnych wypowiedzi, w miarę jednolitą definicję? W jaki sposób wypośrodkować te wzajemnie wykluczające się oceny, sprawiając, by uzyskana definicja była jak najlepsza? Czy wobec takich różnic zdań możliwe jest w ogóle jakieś jednoznaczne ukazanie działalności całej organizacji?
(fragment książki)

Spis treści:

Rozmowa 1. To nadal jest grzech
1. Co to jest właściwie masoneria? Czy wolnomularstwo w Polsce ma taki sam charakter jak np. we Francji?
2. Początki masonerii datuje się zwykle na rok 1717, kiedy to utworzono Wielką Lożę Londynu. Można więc powiedzieć, że organizacja ta liczy sobie przeszło 280 lat. Czy jest możliwe określić, czy wcześniej miała ona jednolity charakter?
3. Czy masoneria jest organizacją w pewnym stopniu religijną czy antyreligijną?
4. Skąd czerpie Pan wiadomości nt. rozwoju masonerii, skoro jest to organizacja tajna?
5. Czy to znaczy, że ma Pan szerokie kontakty z polskimi masonami?
6. W 1737 r. Kościół katolicki zabronił przynależności do masonerii pod groźbą kary ekskomuniki (papież Klemens XII). Potem także Kościół wypowiadał się negatywnie na temat wolnomularstwa. Dlaczego więc nawet wysocy rangą dostojnicy Kościoła do niej należeli? Mam tu na myśli prymasa Gabriela Podoskiego.
7. Czasem słyszy się opinie o zmianie dawnego nastawienia Kościoła, o tym, że potępienia zawarte we wcześniejszych wypowiedziach są już nieaktualne. Jak dziś wygląda stosunek Kościoła do organizacji wolnomularskich?
8. W swoich artykułach pisał pan o „renesansie wolnomularstwa” w Polsce po roku 1989. Na jakiej podstawie oszacował Pan liczbę masonów w Polsce na kilkuset?

Rozmowa 2. Skąd się wzięła masoneria?
9. Oficjalne powstanie „nowoczesnej” masonerii datuje się na rok 1717 r., w pewien sposób oddzielając masonerię praktyczną od wtedy powstałej spekulatywnej. Co się właściwie wydarzyło w 1717 r.?
10. Czy wszyscy masoni zaakceptowali zmiany związane z tym połączeniem?
11. Fakt, że w 1717 r. dochodzi do połączenia masonów znaczy, że działali oni wcześniej. Problem tylko ile wcześniej, a teorii jest wiele. Mówi się nawet o pochodzeniu przed Potopem, potem wymienia się budowniczych Wieży Babel, świątyni Salomona...
12. Masonów łączy się także z Euklidesem i Pitagorasem...
13. A co z templariuszami, których nazwa pochodziła zresztą od ich siedziby obok dawnej świątyni Salomona w Jerozolimie? Czy tutaj źródła są bardziej wiarygodne?
14. Problem wiarygodności historiografii masońskiej jest dość istotny. W jednej z książek poświęconej masonerii napisanej przez amerykańskiego masona 33 stopnia możemy przeczytać, że nie ma żadnych wiarygodnych źródeł dotyczących masonerii napisanych przed rokiem 1860. Wspomniany autor pisze też, że masoneria nie ma żadnego ciała cenzorskiego. Przyznam, że taka uwaga zadziałała na mnie podejrzliwie. Czy potwierdza Pan te informację?

Rozmowa 3. O symbolice i rytuałach masońskich
15. Sam mason Albert Pike pisze, że „masoneria używa fałszywych wyjaśnień i interpretacji symboli, aby oszukiwać tych, którzy zasługują tylko na to, aby być oszukiwanym”. W poprzedniej rozmowie przyznał Pan także, że w wielu książkach na temat masonerii jest dużo sensacji i legend. Jak więc Pan rozeznaje się w prawdziwości symboliki masońskiej?
16. Zapewne także rytuały i symbole ewoluowały, a także różnią się w zależności od lóż. Czy można mówić o pewnej symbolice wspólnej dla wszystkich masonów świata?
17. Ze względu na całe mnóstwo symboli nie sposób o nich wszystkich tutaj powiedzieć. Które z nich uznałby Pan za najbardziej istotne czy po prostu ciekawe ze względu na ogrom ich interpretacji?
18. Spróbujmy więc spojrzeć na wygląd świątyni masońskiej...
19. Kandydat przysięga na Biblię, ale nie zawsze jest to Biblia. Co może ją zastąpić?
20. Wielki Wschód uznał, że masoneria nie jest religią, jednak używa całej mieszanki symboli — chrześcijańskich, wziętych z rytuałów pogańskich, rodem ze starożytnej Grecji, Egiptu, mitologii nordyckiej czy kultu druidów...
21. Niektórzy widzą w masońskiej symbolice także symbole seksualne...

Rozmowa 4. Kto może zostać masonem?
22. Kto właściwie może zostać masonem? O ile dobrze mi wiadomo, w niektórych krajach (Skandynawia, Niemcy) przed 1913 r. masonem mógł być tylko chrześcijanin, chociaż Albert Pike pisał, że loże są otwarte dla żydów i muzułmanów. Czy dziś wszystkie loże otwarte są dla wszystkich religii i ateistów?
23. Kiedyś masonami nie mogli być komuniści. Rozumiem, że Wielki Wschód Francji przyjmuje takich z otwartymi ramionami?
24. Nie potwierdza więc Pan teorii, że Iluminaci zlecili Marksowi i Engelsowi napisanie Manifestu Komunistycznego? Czy Karol Marks był masonem?

Rozmowa 5. Co to znaczy być masonem?
25. Jak teoretycznie wygląda taka procedura przyjęcia do masonerii?
26. Wg A. E. Roberts, autora podręcznika dla masonów, mason nie otrzyma polecenia robienia czegokolwiek dla masonerii. Prawda?
27. Mason musi bronić i chronić współbrata, nawet jeśli popełni on przestępstwo. Prawda?
28. Co to znaczy niezdrową atmosferę? Zaleca Pan pobłażliwość wobec masonów?
29. Mason zostanie ukarany, jeśli nie wypełni masońskich zobowiązań. Czym one są i jaka jest kara za ich niedotrzymanie?
30. Masoni mało mówią, bo podobno pewnych rzeczy nie mogą wyjawić. Czy Pan, który zawodowo bada ich pod lupą ma pojęcie, o co chodzi w tych tajemnicach?
31. Masonem może zostać tylko ktoś, kto wykazuje taką chęć i godzi się na to. Kogo masoni zapraszają? Czy masoni sprawdzają możliwości konta bankowego kandydata?

Aneks
Summary