Zagłada Żydów zagłębiowskich

Zagłada Żydów zagłębiowskich, pod red. Aleksandry Namysło, Będzin 2004, 173 s.

Zagłębie Dąbrowskie, wchodząc w skład rejencji katowickiej, powołanej dekretem Hitlera z 8 października 1939 r., wyróżniało się od pozostałych jej części swoją specyfiką narodowościową. W Sosnowcu, Będzinie, Dąbrowie Górniczej mieszkało najliczniejsze skupisko Żydów w skali całej rejencji. Była to zbiorowość bardzo zwarta, wręcz hermetycznie zamknięta, skonsolidowana i jednorodna kulturowo, co było dziedzictwem kilkusetletniej bytności Żydów na tym terenie. Homogeniczny charakter utraciła ona na skutek konsekwentnego sprowadzania przez władze okupacyjne w granice tych miast Żydów z obszaru przedwojennego województwa śląskiego. Skutkiem tych wewnętrznych przesiedleń było skoncentrowanie większości żydowskich mieszkańców rejencji na jej wschodnich obszarach. W ten sposób Zagłębie Dąbrowskie stało się centrum administracyjnym i decyzyjnym, a przez to najważniejszym ośrodkiem życia społeczności żydowskiej. W Sosnowcu mieściła się siedziba Centrali Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku - organu powołanego przez okupanta, pełniącego funkcję pośrednika między władzą a żydowskimi mieszkańcami rejencji. Stąd pochodził i tu podejmował kontrowersyjne decyzje w sprawach swoich podopiecznych Mojżesz Merin, kierownik wspomnianej instytucji; postać, której współcześni wystawili negatywną ocenę za nadmiernie pojednawcze działania wobec okupanta. W tym mieście funkcjonował urząd Specjalnego Pełnomocnika Reichsfuhrera SS i Szefa Niemieckiej Policji do spraw Zatrudnienia Obcych Narodowości na Górnym Śląsku, jedynego dysponenta żydowskiej siły roboczej na całym Śląsku. Tak duża komasacja ludności żydowskiej na terenie Zagłębia stała się dla władz okupacyjnych problemem o skali niespotykanej na pozostałych obszarach rejencji. Ów problem i konieczność jego sprawnego rozwiązania spowodował powołanie w Sosnowcu odrębnego państwowego zarządu policyjnego.
Od połowy 1942 r., po pierwszych masowych wysiedleniach Żydów do Oświęcimia i likwidacji niniejszych skupisk żydowskich poza Zagłębiem, niemal jedynym terenem egzystowania ludności żydowskiej stały się zamknięte już getta Będzina i Sosnowca. Tu też, kontynuując bogate tradycje sprzed wojny, działały aktywnie organizacje młodzieżowe, tworząc z czasem silny, podziemny ruch oporu tak wobec okupanta, jak i polityki Centrali. Jego działacze: Cwi Brandes, Józef i Bolesław Kożuchowie, Frumka Sułtanik i inni, prowadzili wytrwale walkę, bez szans na jej powodzenie. Jej apogeum przypadło na moment likwidacji gett zagłębiowskich 1 sierpnia 1943 r. Wzniecając powstanie, ginąc w walce, stali się bohaterami zagłębiowskich Żydów.
Pragnąc zachować pamięć o wielotysięcznej społeczności żydowskiej Zagłębia Dąbrowskiego i jej tragicznych losach w okresie II wojny światowej, Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Katowicach, Urząd Miejski w Będzinie i Muzeum Zagłębia w Będzinie zorganizowali wspólnie 9 września 2003 r. obchody 60. rocznicy zagłady Żydów będzińskich. W ramach tych uroczystości odbyła się sesja naukowa oraz wernisaż wystawy „Będzin 1943-2003", na której zaprezentowano ocalałe pamiątki po Żydach będzińskich, zebrane przez miejscowe muzeum.

Spis treści
Ryszard Kaczmarek – Antyżydowska polityka władz niemieckich w rejencji katowickiej
Alfred Konieczny – Rola Organizacji Schmelt w eksploatacji żydowskiej siły roboczej na Śląsku
Aleksandra Namysło - Centrala Żydowskich Rad Starszych na Wschodnim Górnym Śląsku
Zbigniew Woźniak - Informacja z czynności przeprowadzonych w toku śledztwa Instytutu Pamięci Narodowej - Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach w sprawie zabójstwa nieustalonej dotychczas liczby osób narodowości polskiej i żydowskiej, w dniu 9 września 1939 r. w Będzinie
Andrzej Strzelecki - Stan i perspektywy badań nad zagadnieniem deportacji Żydów z gett w Będzinie i Sosnowcu do KL Auschwitz i ich zagłady
Jarosław Krajniewski - „Żywa historia martwych przedmiotów" - spuścizna po Żydach zagłębiowskich w zbiorach Muzeum Zagłębia w Będzinie
Grzegorz Bębnik - „Problem żydowski" w sprawozdaniach terenowych placówek policji ochronnej Zagłębia Dąbrowskiego z lat 1940-1943